1962: Cuba Crisis

Tijdens de Koude Oorlog werd de wereld bekeken alsof hij was opgedeeld in twee delen: enerzijds waren er de kapitalisten onder leiding van de Verenigde Staten en anderzijds de communisten onder leiding van de Sovjet-Unie. Dat dit beeld vaak kortzichtig en onwaar was, bleek al tijdens de Koreaanse oorlog, en de Vietnamoorlog zou later een zelfde les zijn. In beide oorlogen werden de Aziatische landen gedegradeerd tot speelbal van de grootmachten, terwijl niemand er rekening mee leek te houden dat Korea en Vietnam ook zelf nog een wil hadden. Iets vergelijkbaars gebeurde in oktober 1962 toen Cuba als speelbal diende.

In navolging van zijn voorganger Franklin Delano Roosevelt had de president van de Verenigde Staten, John F. Kennedy, verklaard de Latijns-Amerikaanse landen als vrienden te zien. Deze ‘Good Neighborhood Policy’ had natuurlijk weinig te maken met zijn sympathie voor Latijns-Amerikaanse landen, maar stond volledig in het teken van de angst dat Latijns-Amerika in communistische handen zou vallen. Hoewel Kennedy geen enkel links, Latijns-Amerikaanse staatshoofd vertrouwde, was zijn belangrijkste zorg Cuba. De VS kreeg maar geen voet aan de grond op het eiland voor haar eigen kust. In 1961 was de Varkensbaai-invasie uitgelopen op een faliekante mislukking. Waar Cubaanse bannelingen, gesteund door de CIA, het regime van Castro na een flitsende invasie omver moesten werpen, stuitten zij op een enorme weerstand werden ze zonder pardon vermoord door Castro en zijn volgelingen. De publieke opinie op Cuba was toch al links, maar dit debacle verdween alle overgebleven sympathie voor de Amerikanen in één klap.

Kennedy en de Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov hadden in die tijd veel persoonlijk contact. Na een afstandelijk begin werd hun relatie gestaag beter. In 1961 ging het zelfs zo goed, dat ze afspraken om geen aanvallende stappen tegen elkaar of elkaars bondgenoten te ondernemen. Kennedy was hier vooral blij mee, omdat hij op weg was naar nieuwe verkiezingen en geen grote crises kon gebruiken. En hoe gek het ook klinkt, Chroesjtsjov hield daar rekening mee.

Tot grote schrik van Kennedy bleek in oktober 1962 echter dat Amerikaanse verkenningsvliegtuigen Sovjetraketten hadden waargenomen op Cuba. Kennedy voelde zich aangevallen, de raketten stond op een steenworp afstand van zijn land, maar Chroesjtsjov verklaarde dat hij alleen Cuba’s verdediging wilde ondersteunen. Wat de exacte reden voor Chroesjtsjov is geweest, is nooit met zekerheid vastgesteld, maar dat er ook een persoonlijk spel speelde, is niet te ontkennen. In de ogen van de Sovjetleider was Kennedy een zwak politicus. Kennedy had inderdaad wat terughoudend gereageerd op de bouw van de Berlijnse Muur en de top in Wenen in 1961 werd over het algemeen gezien als een charismatische nederlaag voor Kennedy. Een theorie is daarom dat Chroesjtsjov met het plaatsen van de Cubaanse raketten probeerde te testen hoe ver hij kon gaan met het uitdagen van de Amerikaanse president.

Kennedy reageerde dit keer adequaat en pikte de verklaring van Chroesjtsjov niet. Daarbij ging het niet zozeer om strategische of tactische belangen. De raketten die geplaatst werden waren namelijk intercontinentale raketten (ICBM’s) die een veel grote reikwijdte hadden dan de afstand tussen Cuba en de Verenigde Staten. De Sovjet-Unie had Amerika met dezelfde raketten kunnen aanvallen vanaf haar eigen grondgebied. In militair evenwicht veranderde er dus niks, maar Kennedy zag de raketten in de Amerikaanse voortuin simpelweg als een belediging.

Kennedy stond daarmee voor een dilemma: instinctief wilde hij fel reageren op deze belediging, mede dankzij de uitgesproken mening van zijn staf. Maar, Kennedy was de eerste president die met de risico’s kernwapens te maken kreeg. Hij wist maar al te goed dat militaire acties een kettingreactie in werking zouden zetten die op den duur tot een derde wereldoorlog zouden leiden, dit keer met kernwapens. Het advies om een invasie van Cuba te plannen negeerde hij en besloot om geen militaire acties te ondernemen. Hij koos voor een minder agressieve, maar toch risicovolle respons.

Op 22 oktober 1962 liet Kennedy zijn volk weten dat Cuba onder quarantaine werd gesteld. Dit betekende dat er verschillende Amerikaanse schepen op zee gepositioneerd werden, om toezicht te kunnen houden op alle schepen die van of naar Cuba voeren. Al deze schepen werden aangehouden en gecontroleerd door de Amerikaanse marine. De goede verstandhouding en het vertrouwen tussen de twee leiders was met deze reactie op slag weer verdwenen.

De quarantaine zelf leek te werken. Russische schepen op weg naar Cuba maakten rechtsomkeert en de crisis leek afgewend. De werkelijkheid lag echter anders. Uit documenten bleek achteraf pas dat de raketten op Cuba operatief waren en twee incidenten in de daaropvolgende dagen zorgden ervoor dat een lancering bijzonder dichtbij kwam. De crisis bleek dus juist groter te worden en de wereld hield zijn adem in.

Op Cuba was het vooral de heetgebakerde Fidel Castro die een groot risico voor de vrede vormde. Met slechts een druk op de knop verwijderd van lancering van de Russische raketten, pleitte Castro vurig voor een communistische aanval op de Amerikanen. Hij vermoedde dat de Amerikanen een nieuwe invasie van Cuba op de planning had staan en wou hen met een aanval een stap voor zijn. Chroesjtsjov was zich net als Kennedy bewust van de enorme risico’s die een militaire onderneming met zich meebracht en bracht Castro meerdere malen tot bedaren.

Nog veel zorgwekkender was dat een Amerikaans U2-verkenningsvliegtuig op 27 oktober door een Russische raket uit Cuba geraakt was en neergehaald werd. Hier speelde hetzelfde dilemma weer op. Kennedy was geschokt door de resolute reactie van de Sovjets, maar hij wist dat hij fout zat door vliegtuigen het vijandelijke luchtruim in te sturen om informatie over de Cubaanse raketten in te winnen. Ook dit leidde niet tot militair ingrijpen, zelfs niet toen een andere Amerikaanse U2-piloot daarna zelfs nog een keer het Russische luchtruim invloog, zij het per ongeluk. De vraag is nog steeds of de Sovjets dat niet zagen, of dat ze het wel zagen maar niet reageerden.

De Cubacrisis bereikte op dat moment een dieptepunt. Kranten en radio’s werden gedomineerd door berichten van beide grootmachten, achter de schermen trommelde Kennedy zijn NAVO-bondgenoten op, militaire aanvallen werden voorbereid en steeds meer regeringsleden riepen om militaire acties om de patstelling te doorbreken en een Amerikaans overwicht te creëren.

Vrijwel gedurende de hele crisis vonden er achter de schermen vredesonderhandelingen plaats. Deze waren uiterst geheim en zelfs binnen het Witte Huis wisten aanvankelijk alleen Kennedy en zijn broer ervan. De vele ontwikkelingen op en rond Cuba veranderden de posities van de twee grootmachten voortdurend, waardoor een daadwerkelijke afspraak nooit gemaakt werd. Naarmate de week vorderde en de angst groeide, werd de roep om verzoening groter en werden er volwaardige vredesonderhandelingen gevoerd tussen de regeringen. Tegelijkertijd planden Kennedy’s hoogste militaire functionarissen aanvallen op strategische doelwitten in de Sovjet-Unie. Het Witte Huis maakte zich klaar voor het ergst denkbare scenario: een nucleaire oorlog.

Net op het moment dat de crisis zijn dieptepunt bereikt had en zelfs Kennedy niet meer geloofde in een bloedeloze oplossing van het probleem, ontving de Amerikaanse regering positieve berichten van Chroesjtsjov, die nieuwe hoop gaven op ‘vredes’-onderhandelingen. Kennedy was echter niet van plan om zomaar toe te geven. Zijn eerste voorstel aan Chroesjtsjov had alleen betrekking op Cuba. De Russen zouden de raketten weghalen en de Amerikanen zouden garanderen dat ze Cuba niet zouden binnenvallen.

Zoals verwacht stemde Chroesjtsjov niet in met het magere voorstel. Het tegenvoorstel dat Kennedy kreeg ging niet via de officiële kanalen van regering tot regering, maar kreeg hij wederom persoonlijk van Chroesjtsjov. De belangrijkste reden daarvoor was het feit dat er Amerikaanse raketten in Turkije bij dit voorstel betrokken waren, waar de gehele week al veel controverse over was. In de deal die Kennedy en Chroesjtsjov uiteindelijk sloten werd besloten dat de Verenigde Staten haar raketten uit Turkije terughaalde en een aanval op Cuba uitsloot, terwijl de Sovjet-Unie tegelijkertijd haar raketten uit Cuba inactief maakte en uit het land verwijderde. Om een volgende crisis te vermijden, besloten de staatshoofden daarnaast dat er een directe verbinding moest komen tussen het Kremlin in Moskou en het Witte Huis in Washington DC.

Veel historici vragen zich nog steeds af hoe het kan dat deze dreigende situatie nooit geëscaleerd is in een nieuwe wereldoorlog. Sommigen zeggen dat de twee presidenten allebei te bang waren voor een nucleaire oorlog, waardoor de vonken nooit vlammen werden. Vooral Kennedy wordt geprezen om zijn rust en rationele benadering van de situatie. Anderen menen dat geluk de belangrijkste factor is geweest. Zij wijzen naar het feit dat er tot op de dag van vandaag nog steeds nieuwe informatie vrijkomt over de rakettencrisis. Kennedy en Chroesjtsjov waren in 1962 blijkbaar niet op de hoogte van de exacte situatie. Het is onzeker of de Russen het Amerikaanse verkenningsvliegtuig hebben opgemerkt, het aantal raketten op Cuba bleken de Amerikanen achteraf behoorlijk onderschat te hebben en in 2002 bleek pas dat een Sovjetofficier de lancering van een nucleaire torpedo vanaf een onderzeeboot op het allerlaatste moment kon voorkomen.

Geen van beide grootmachten kwam ongeschonden uit de strijd. In het communistische kamp voelde Cuba zich verraden door de Russen. Fidel Castro sprong hoog en laag tijdens de crisis, maar kwam er uiteindelijk achter dat ook hij slechts een speelbal van Chroesjtsjov was. In het westelijke kamp ontstonden er soortgelijke emoties. De bondgenoten van Kennedy voelden zich namelijk gepasseerd, omdat hij gedurende de hele crisis op eigen houtje had gehandeld.

De schrik zat er goed in tijdens de crisis en de opluchting daarna was gigantisch. De Cubaanse rakettencrisis was daarom een belangrijke reden om Koude Oorlog af te bouwen. De twee grootmachten zouden nog vaak genoeg tegenover elkaar staan in de toekomst, maar de schrik van oktober 1962 weerhield hen van nucleaire wapens.