1947: Begin Koude Oorlog

Het is lastig om een precies beginpunt van de Koude Oorlog aan te wijzen. Al tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Amerikanen en de Russen formeel elkaars bondgenoten waren, was er aan beide kanten sprake van diepgeworteld wantrouwen tegenover de ander. Het was een kwestie van ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’, niet van vrijwillige toenadering. Een optie is dus om de Koude Oorlog meteen te laten beginnen op het moment dat de Tweede Wereldoorlog afliep, en de twee wereldmachten elkaar niet meer nodig hadden om een gezamenlijke vijand te bestrijden. Maar andere mogelijke begindata zijn even valide: 1947, toen de Amerikaanse regering de Truman-doctrine aannam die stelde dat de VS democratische landen niet in autocratische (lees: communistische) handen zouden laten vallen; of 1948, toen de Russen West-Berlijn een jaar lang afsloten en Oost en West voor het eerst direct tegenover elkaar stonden.

Net zo min als er één datum aan te wijzen is als begin van de Koude Oorlog, is er één oorzaak ervan te noemen. Historische irritaties, ideologische verschillen en grote achterdocht tussen Oost en West speelden allemaal een rol.

De VS en de Sovjet-Unie vertrouwden elkaar niet. Men was in Groot-Brittannië en de VS niet vergeten dat de Sovjets in 1916 in een bloedige revolutie en burgeroorlog (waarin ze beiden nog tegen de Sovjets hadden gevochten) de macht hadden gegrepen, en vervolgens vrede sloten met Duitsland, waardoor dat land zich in de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog alleen op het Westen kon concentreren. In 1939 had Rusland Finland aangevallen en in datzelfde jaar tekende het een non-agressiepact met nazi-Duitsland. Het jaar erop vielen Stalin en Hitler samen Polen binnen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbeterden de relaties weinig. Stalin, die ernstig paranoïde was, dacht dat de geallieerden hun landing in Frankrijk zo lang mogelijk uitstelden, om de Duitsers zo lang mogelijk de gelegenheid te geven de Russen te verslaan. En aan de andere kant zagen Roosevelt en Churchill met lede ogen aan hoe het Rode Leger een steeds groter deel van Oost-Europa veroverde, en dat niet van plan leek af te staan.

Het wantrouwen ging zo ver dat het enkele Amerikaanse legerleiders in 1945 een goed idee leek om - nu ze toch met hun legers in Europa waren - meteen maar de strijd met de Russen aan te binden. Ze wilden naar Moskou oprukken om af te rekenen met de communistische dreiging.

Belangrijk waren ook de ideologische verschillen tussen beide grootmachten. Het probleem zat hem niet zozeer in de economische verschillen (kapitalistisch versus communistisch) maar vooral in de politieke. Amerika was ’s wereld meest vooraanstaande democratie, de Sovjet-Unie een dictatoriale autocratie met massale zuiveringen en deportaties. De Russen hadden daarom geen begrip voor het in hun ogen vaak softe optreden van de Amerikanen en Britten, die op hun beurt het totalitaire systeem van Stalin verafschuwden.

Op 8 mei 1945 kwam er een einde aan de oorlog in Europa. De Sovjet-Unie was misschien wel het grootste slachtoffer van de oorlog: het westen van het land was totaal vernield. Complete steden en landstreken lagen in puin en de infrastructuur was zo goed als verdwenen. In totaal waren er meer dan 25 miljoen Russische soldaten en burgers omgekomen, bijna de helft van het totale aantal slachtoffers van de oorlog. De Russen hadden de oorlog dan wel gewonnen, maar ze hadden er een zware prijs voor betaald.

De grootste zorg van Stalin was ervoor te zorgen dat iets dergelijks nooit meer kon gebeuren. Hiervoor zou Duitsland bezet worden, en zou Oost-Europa een aan de Sovjet-Unie gelieerde bufferzone worden. De Britten en de Amerikanen, die al in diverse conferenties (Teheran, Jalta) tijdens de oorlog met de Russen overlegd hadden, konden zich hierin vinden, op voorwaarde dat Stalin het zelfbeschikkingsrecht van de Oost-Europese landen respecteerde. De Russen mochten in Polen, Hongarije en de andere landen die ze bezetten grote invloed uitoefenen, maar de landen dienden democratisch en vrij te blijven.

Al gauw bleek dat hier weinig van terechtkwam. In de loop van 1945-1948 werd het ene na het andere land ingelijfd en tot ‘Sovjetrepubliek’ gemaakt. De lokale communistische partijen werden aan de macht gebracht met frauduleuze verkiezingen. Politieke tegenstanders werden onderdrukt. Stalin had zich meester gemaakt van de oostelijke helft van Europa en er tekende zich een grens af tussen het ‘vrije Westen’ en het communistische Oosten. In 1946 noemde Churchill (die op dat moment geen premier meer was) deze grens voor het eerst ‘het ijzeren gordijn’.

De Amerikanen hadden ondertussen hun eigen prioriteiten. Europa was vernield, arm en onzeker; in veel landen was grote steun voor communistische politieke partijen. De Amerikanen vreesden dat ook West-Europa zo in de greep van het communisme zou kunnen komen en besloten dat economische groei de beste oplossing was. Het zou de Europese samenlevingen weer op gang helpen (waarmee ook een afzetmarkt ontstond voor Amerikaanse producten) en de mensen zouden minder tot het communisme geneigd zijn. Daarom begonnen de VS in 1947 met het Marshallplan, een groot programma van economische hulp aan het bankroete Europa. Het bleek zeer effectief. Ze boden dit programma aan heel Europa aan, dus ook aan de Oost-Europese landen in de Russische invloedssfeer. De Russen vatten het echter op als een provocatie en noemden het een ‘kapitalistische samenzwering’. Volgens hen was het een teken dat de Amerikanen erop gebrand waren hun controle over Oost-Europa te vergroten en dus weigerden ze alle economische hulp.

President Truman zag tegelijkertijd hoe de Sovjet-Unie Oost-Europa opslokte. Zijn regering, onder invloed van sterke anticommunistische sentimenten in publiek en politiek, nam een hardere positie in tegen de communistische expansie, die met die van de nazi’s vergeleken werd. Het sleutelwoord was containment, inperking: tot elke prijs moest vermeden worden dat de Sovjet-Unie zich nog verder uitbreidde. In 1947 begonnen de VS met de Truman-doctrine, die stelde dat de VS elk door het communisme bedreigd land zouden helpen. Ze voelden zich gesterkt door het feit dat ze het enige land ter wereld waren met atoombommen, een formidabele militaire troef. Toen de Russen in 1949 hun eigen nucleaire wapens ontwikkelden, verdween dit voordeel en begon de grote kernwapenwedloop die de hele Koude Oorlog door zou lopen.

Dan was er nog de kwestie van Duitsland. Stalin zag Duitsland het liefst voor altijd onschadelijk gemaakt. In eerste instantie werd Duitsland verdeeld in vier bezettingszones. Oost-Duitsland stond onder Russische controle en West-Duitsland was verdeeld in een Amerikaanse, Engelse en Franse zone.

De Amerikanen, en de overige Westerse mogendheden met hen, zagen Duitsland echter als het belangrijkste land van het heropgebouwde Europa. Zonder een hersteld Duitsland, dat de grootste economie van West-Europa was, kon het nieuwe Europa niet compleet zijn. Hoewel het de bedoeling was dat het verdeelde Duitsland als een geheel bestuurd werd, dreven Oost- en West-Duitsland al gauw uit elkaar. In de westelijke zones werd het lokale bestuur weer opgericht, in het oosten vestigden de Russen een communistische staat. Toen men in het Westen in 1948 zonder overleg met de Russen een nieuwe munteenheid introduceerde, sloten die Berlijn, dat in hun zone lag maar ook in vier sectoren was verdeeld, af voor verkeer uit het Westen. Dit was de eerste grote krachtmeting tussen Oost en West, die gewonnen werd door het Westen: om de blokkade te omzeilen zette men een grote luchtbrug op touw, waarbij dagelijks tientallen vliegtuigen grondstoffen en voorraden naar West-Berlijn vlogen. Na bijna een jaar moesten de Sovjets hun verlies nemen en hieven ze de blokkade op.

De relatie tussen de VS en de Sovjet-Unie werd gekenmerkt door historische geschillen, ideologische verschillen, groot wantrouwen en verschillende prioriteiten over wat er na de Tweede Wereldoorlog diende te gebeuren. Al meteen na de oorlog werd deze relatie steeds problematischer en kwamen de voormalige bondgenoten tegenover elkaar te staan.

De spanningen die hierdoor veroorzaakt werden, kristalliseerden zich tegen 1950 uit. Duitsland viel definitief in twee landen uiteen, de DDR in het oosten en de BRD in het westen. In 1949 werd de NAVO opgericht en verenigde West-Europa zich in de EGKS, de voorloper van de EU. De Sovjetstaten haalden hun banden aan en versterkten hun militaire aanwezigheid. In Azië werd Japan onder Amerikaans toezicht opgebouwd en voegde China zich in 1949 onder Mao Zedong bij het wereldwijde communistische kamp. De wereld was nu verdeeld in enerzijds een kapitalistisch en democratisch blok en anderzijds een communistisch blok. Daarnaast was er een grote groep onafhankelijke landen. De Koude Oorlog was begonnen.