1945: De conferentie van Potsdam

Tijdens de Conferentie van Jalta, in het huidige Oekraïne, worden begin februari 1945 al enkele belangrijke beslissingen genomen. Churchill, Stalin en – dan nog in leven – Roosevelt zijn van mening dat Duitsland, Oostenrijk en hun beider hoofdsteden verdeeld moeten worden in zogenaamde bezettingszones. Er zullen een Russische, Amerikaanse, Britse en Franse sector ontstaan. Ook zijn zij van mening dat de Poolse grenzen moeten worden verschoven, als beloning voor het verzet dat zij de Duitsers geboden hebben. Duitsland zal hierdoor een flink percentage aan landoppervlakte verliezen.

Na de Conferentie van Jalta zijn de besluiten nog niet definitief. De drie belangrijkste geallieerden komen opnieuw bij elkaar, de plotseling overleden Roosevelt is dit keer vervangen door voormalig vice-president Harry Truman. Men zal, zo is het motto, werken aan de economische en politieke wederopbouw van Duitsland. Een korte samenvatting van de besluiten luidt: demilitarisatie, denazificatie en democratisering. Concreet houdt het in dat nazi’s en andere oorlogsmisdadigers zullen worden gestraft en dat de nazipartij zal worden opgeheven. Ook wordt het Duitse leger onder toezicht gesteld en qua omvang beperkt. Verder zullen herstelbetalingen moeten worden gedaan in de vorm van bijvoorbeeld industriële producten en werkkrachten. Tot slot wordt tijdens de Conferentie van Potsdam een eerdere belangrijke beslissing van kracht: Duitsland zal worden opgedeeld in vier sectoren. Dit wordt het ‘akkoord van Potsdam’ genoemd. Over de verschuiving van de grens tussen Duitsland en Polen wordt geen beslissing genomen, die wordt gepland voor een officiële vredesconferentie. Een conferentie die nooit zal plaatsvinden.

Dat de economische en politieke wederopbouw van Duitsland niet in de periode na 1945 zijn bewerkstelligd, moge inmiddels duidelijk zijn. Hoewel de geallieerden samen belangrijke beslissingen moeten nemen, kunnen zij hun eigenbelangen maar nauwelijks verbergen. Frankrijk wil, door een voortdurende vete, Duitsland zo klein en zwak mogelijk houden en de Sovjet-Unie wil vooral de eigen oorlogsverliezen compenseren en haar communistische idealen verspreiden. Alleen de Britten en Amerikanen lijken uit op werkelijk herstel van de Duitse economie. Lijken, want ook zij hebben zo hun belangen, bang als zij zijn voor het ‘communistisch’ gevaar. Amerika vreest dat andere landen in deze chaotische naoorlogse situatie geneigd zijn de communistische ideeën over te nemen. Frankrijk, Duitsland, Italië en Scandinavië zouden zich zomaar in kunnen laten met de idealen van de Russen. En hoe zit het met Engeland? Bovendien vinden zowel de Amerikanen als de Britten deze Duitse onderneming onnodig veel geld kosten en zijn zij zich ervan bewust dat een zwak economisch Duitsland hen zelf ook niets op zal leveren. De Britten en Amerikanen slaan daarom in 1947 de handen ineen en smeden hun zones samen. Een jaar later komt daar ook het Franse gebied bij waardoor de meest bekende indeling ontstaat: Oost- en West-Duitsland, Oost- en West-Berlijn. Stalin installeert een communistisch leger in zijn deel van het land en krijgt min of meer vrij spel wanneer zijn grootste tegenstander Winston Churchill de politieke strijd in eigen land verliest, en wordt vervangen door Clement Attlee. De kloof tussen Oost en West groeit en mondt uit in de zogenaamde Koude Oorlog.

De kloof tussen Oost en West wordt steeds groter. Naar eigen zeggen hebben de Amerikanen en de Britten lange tijd geprobeerd Duitsland als één land te blijven zien, maar wanneer na maanden van frustratie en slechte samenwerking blijkt dat de Sovjet-Unie hoe dan ook haar macht in het Oosten wil behouden, gaat men over op de ‘western-strategy’, waarbij de focus op het Westen wordt gelegd en men eerst de eigen zones economisch en politiek sterk wil maken, zij het op een eigen – Westerse – manier. Wanneer men nu terugkijkt op de periode van de Koude Oorlog, rijst de vraag hoe de verschillen tussen Oost en West zo groot konden worden. Enerzijds zou dat komen door de Sovjet-Unie. De Russen zouden de samenwerking saboteren om het eigen gebied te vergroten en hun idealen te verspreiden. De communistische idealen zijn onder andere een totalitaire staat en een centraal geplande economie. Aan de andere kant kan worden gezegd dat de Britten en Amerikanen op hun beurt meehielpen aan de kloof door de Duitsers te vertellen wat voor groot gevaar er in de Russische overheersing schuilt. Zij probeerden ‘hun’ deel van Duitsland zo Westers mogelijk te maken en dus – eigenlijk precies wat de Russen doen – in te richten naar de eigen idealen, zoals democratie en een vrije markt. Er zijn mensen die zeggen de Conferentie van Potsdam een mythe was; dat men vergaderde om Duitsland beter te maken, maar dat men al die tijd de eigen belangen scherp in de gaten hield. Niet alleen de Sovjet-Unie. Ook de Fransen en de Britten. En ook Amerika.

De Conferentie van Potsdam ging niet alleen over het wel en wee in Duitsland en de rest Europa. Hoewel de oorlog in Europa in mei 1945 grotendeels ten einde was, was de strijd tussen de geallieerden en Japan nog altijd bezig. Japan bleek een geduchte tegenstander waartegen de geallieerde strijdkrachten haast niet waren bestand. Grote nederlagen werden bijvoorbeeld geleden tijdens de slag om Okinawa. Het Amerikaanse leger was verzwakt en wilde een einde aan de oorlog. Japan houdt vol. Tijdens de Conferentie van Potsdam is men het erover eens dat Japan moet worden gedwongen tot overgave. Er wordt een ultimatum gesteld, wanneer daar niet aan wordt voldaan, zal het land ‘direct’ en ‘totaal’ worden ‘verwoest’. Japan weigert. Het resultaat zijn de atoombommen die door de Amerikaanse luchtmacht worden geworpen op Hiroshima en Nagasaki op 6 en 9 augustus 1945, een beslissing van Harry Truman die indirect zou zijn aangemoedigd door Jozef Stalin. De rechtvaardiging: het veroveren van het vasteland van Japan zou ook veel mankrachten hebben gekost. Keizer Hirohito maakt enkele dagen later kenbaar dat zijn land akkoord gaat met de overgave-bepalingen.